O OSNIVANJU GRADA NOVOG SADA
Novi Sad, kao naselje koje se u kontinuitetu razvija do danas, nastaje na samom kraju XVII veka, u vreme Velikog bečkog rata (1683-1699). Nakon što je nadvojvoda Karlo Lotarinški proterao Turke iz Bačke 1687. godine, započeta je izgradnja Petrovaradinske tvrđave u današnjem obliku, sa zvezdastim utvrđenjem – poznatim kao Mostobran, na suprotnoj, novosadskoj strani dunava.
Postoje indicije da je u vreme turske vladavine naselje bilo duž današnje Pašićeve ulice, sa hanom na mestu današnje zgrade Matice srpske, koja je izgrađena na „hanskom placu“. Na planu grada iz 1745. godine, Pešićeva ulica je bila označena kao Velika čaršija (na planu vidimo da pise Velka Čarš.), što možda opet ukazuje na postojanje naselja pre dolaska Habsburga. Ovaj pravac je logičan i zato što se nalazio na putu od Petrovaradinske tvrđave ka Segedinu, sedištu tadašnjeg turskog sandžaka.
Kako je po tadašnjim propisima u monarhiji bilo zabranjeno nastanjivanje nekatoličkog stanovništva u neposrednoj blizini fortifikacija, u ovom slučaju u Petrovaradinskom podgrađu, Srbi, Grci, Cincari i Jevreji su se nastanjivali na Bačkoj strani u blizini Mostobrana. Dakle, prvi „Novosađani“ su bili srpske vojničke porodice, graditelji tvrđave, zanatlije, trgovci, krčmari. Kako su većinu stanovništva činili Srbi, ovo je naselje u prvim godinama nazivano Racka varoš.
Srbi su još od srednjeg veka u zapadnim izvorima bili nazivani Rašanima, Racima, po Raškoj kao postojbini dinastije Nemanjića i mestu nastanka srednjevekovne srpske državnosti.
Sledeća slika je najstariji detaljan prikaz Racke varoši iz 1698. godine.
Na planu je čak označena i pošta negde kod ugla danjašnje Zmaj Jovine i Dunavske, što se bolje vidi na izdvojenom detalju plana:
Možemo videti da se u gradu prepoznaju tri ulice: Pravo od mosta današnja Pašićeva koja se nalazi na drumu ka Segedinu, devo današnja Zmaj Jovina, na drumu ka Futogu i desno današnja ulica Zlatne grede, koja se završavala na bari. Ta tri pravca prepoznajemo i na mapi Petrovaradina iz 1716. na početku ovog teksta. Veći deo tadašnjeg grada je zapravo bio na gredi – uzvišenom terenu koji Dunav nikada nije plavio, što se jasno vidi na sledećoj vojnoj mapi iz 1697. godine:
Na mapi je crvenim označeno naselje na gredi sa tri putna pravca, kao i kompleks tvrđave.
KAKO SE MENJALO IME GRADA
U prvim godinama Novi Sad je nosio ime Racka varoš, a od početka XVIII veka zvanično Petrovaradinski šanac.
Već 1698. godine u Šanac je smeštena srpska vojna posada, a bačkom vladici je naloženo da se premesti iz Segedina, gde mu je bilo sedište u vreme turske vladavine, u Šanac.
Tada Habsburška monarhija osniva Podunavsku vojnu granicu sa sedištem u Petrovaradinu, gde premešta i biskupa Srema.
Kada su 1748. godine novosadski trgovci i zanatlije od Carice Marije Terezije su kupili status Slobodnog kraljevskog grada, dobijene su privilegije kao i odluka da se „ubuduće zove i da mu naslov bude Neoplanta (Neoplanta), mađarski Uj-Videgh, nemački pak Ney-Satz, srpski Novi Sad.”
EDIKT CARICE MARIJE TEREZIJE OD 1. FEBRUARA 1748. GODINE:
„Mi, Marija Terezija, Božjom milošću carica rimska a kraljica Ugarske, Češke, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije, Rame, Srbije, Galicije, Lodomerije itd. itd. dajemo glasom ovoga pismena na znanje svakome, koga se tiče […] da taj toliko puta spominjani naš Petrovaradinski kameralni grad, koji leži na drugoj strani Dunava u bačkoj županiji na zemljištu Sajlovo, silom naše kraljevske moći i ugleda iz ranije navedenih razloga […] učinimo svojim slobodnim kraljevskim gradom i da ga uvrstimo, primimo i upišemo u broj, krug i red ostalih naših slobodnih kraljevskih gradova naše kraljevine Ugarske tako i naših naslednih zemalja, ukidajući mu dosadašnje ime Petrovaradinski Šanac, nađosmo za dobro da se ubuduće zove i da mu naslov bude Neoplanta (Neoplanta), mađarski Uj-Videgh, nemački pak Ney-Satz, srpski Novi Sad.”
